64وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلاّ بِأَمْرِ رَبِّکَ لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَیْنَ ذلِکَ وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیّاً

65رَبُّ السَّماواتِ وَ الاْ َرْضِ وَ ما بَیْنَهُما فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِیّاً

ترجمه:

64 ـ (جبرئیل به پیامبر عرض کرد:) ما جز به فرمان پروردگار تو، نازل نمى شویم; آنچه پیش روى ما، و پشت سر ما، و آنچه میان این دو مى باشد، همه از آن او است; و پروردگارت هرگز فراموشکار نبوده (و نیست)!

65 ـ همان پروردگار آسمان ها و زمین، و آنچه میان آن دو قرار دارد! او را پرستش کن، و در راه عبادتش شکیبا باش! آیا مثل و مانندى براى او مى یابى؟!

شأن نزول:

جمعى از مفسران در شأن نزول آیات فوق، چنین آورده اند: چند روزى، وحى قطع شد، و «جبرئیل» پیک وحى الهى به سراغ پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیامد، هنگامى که این مدت سپرى گشت و «جبرئیل» بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل شد، به او فرمود: چرا دیر کردى؟ من بسیار مشتاق تو بودم.

جبرئیل گفت، من به تو مشتاق ترم! ولى من بنده اى مأمورم هنگامى که مأمور شوم مى آیم و هنگامى که دستور نداشته باشم خوددارى مى کنم.(1)

* * *

تفسیر:

بندگانیم جان و دل بر کف

گر چه براى این آیات، شأن نزول خاصى است که در بالا ذکر شد، ولى این، مانع از آن نخواهد بود که: پیوند و ارتباطى منطقى با آیات گذشته داشته باشد; چرا که تأکیدى است بر این که: هر چه جبرئیل در آیات پیشین آورده، همه بى کم و کاست از ناحیه خدا است، و چیزى از خود او نیست.

نخستین آیه از زبان پیک وحى مى گوید: «ما جز به فرمان پروردگار تو نازل نمى شویم» (وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلاّ بِأَمْرِ رَبِّکَ).

همه چیز از او است و ما بندگانیم جان و دل بر کف «آنچه پیش روى ما و آنچه پشت سر ما، و آنچه در میان این دو است همه از آن او است» (لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَیْنَ ذلِکَ).

خلاصه آینده، گذشته و حال، اینجا و آنجا و همه جا، دنیا و آخرت و برزخ همه، متعلق به ذات پاک پروردگار است.

و این را نیز بدان که: «پروردگارت فراموشکار نبوده و نیست» (وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیّاً).

بعضى از مفسران براى جمله «لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَیْنَ ذلِکَ» تفسیرهاى متعددى که احیاناً بالغ بر یازده تفسیر مى شود، ذکر کرده اند، ولى آنچه در بالا آوردیم از همه مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

سپس اضافه مى کند: اینها همه به فرمان پروردگار تو است «پروردگار آسمان ها و زمین و آنچه در میان این دو قرار دارد» (رَبُّ السَّماواتِ وَ الاْ َرْضِ وَ ما بَیْنَهُما).

حال که چنین است و همه خطوط به او منتهى مى شود، «تنها او را پرستش کن» (فَاعْبُدْهُ).

عبادتى توأم با توحید و اخلاص، و از آنجا که در این راه ـ راه بندگى، اطاعت و عبادت خالصانه خدا ـ مشکلات و سختى ها فراوان است، اضافه مى کند: «و در راه عبادت او صابر و شکیبا باش» (وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ).

و در آخرین جمله مى گوید: «آیا مثل و مانندى براى خداوند پیدا مى کنى»؟ (هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِیّاً).

این جمله، در حقیقت دلیلى است بر آنچه در جمله قبل آمده، یعنى مگر براى ذات پاکش شریک و مانندى هست که دست به سوى او دراز کنى و او را پرستش نمائى؟!

کلمه «سَمِىّ» گرچه به معنى «هم نام» است، ولى روشن است: منظور در اینجا تنها نام نیست، بلکه محتواى نام است، یعنى آیا کسى غیر از خدا، خالق، رازق، محیى، ممیت، عالم و قادر به همه چیز و بر همه چیز، پیدا خواهى کرد؟

* * *

4 ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 6، صفحه 4168 ـ و تفسیر «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث (با کمى تفاوت).