النساء
اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۚ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ ۗ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا 87 ۞ فَمَا لَكُمْ فِي الْمُنَافِقِينَ فِئَتَيْنِ وَاللَّهُ أَرْكَسَهُم بِمَا كَسَبُوا ۚ أَتُرِيدُونَ أَن تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ ۖ وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِيلًا 88 وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَوَاءً ۖ فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِيَاءَ حَتَّىٰ يُهَاجِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۚ فَإِن تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ ۖ وَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا 89 إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَىٰ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُم مِّيثَاقٌ أَوْ جَاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَن يُقَاتِلُوكُمْ أَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ ۚ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا 90 سَتَجِدُونَ آخَرِينَ يُرِيدُونَ أَن يَأْمَنُوكُمْ وَيَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ كُلَّ مَا رُدُّوا إِلَى الْفِتْنَةِ أُرْكِسُوا فِيهَا ۚ فَإِن لَّمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَيُلْقُوا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَيَكُفُّوا أَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ ۚ وَأُولَٰئِكُمْ جَعَلْنَا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا مُّبِينًا 91
براى آیه فوق شأن نزول هاى مختلفى نقل شده که یکى از مشهورترین آنها این است: جمعى از مردم «مکّه» به خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى آمدند و از روى خدعه و نیرنگ اظهار اسلام مى کردند، اما همین که در برابر قریش و بت هاى آنها قرار مى گرفتند به نیایش و عبادت بت ها مى پرداختند. و به این ترتیب مى خواستند از ناحیه اسلام و قریش هر دو آسوده خاطر باشند، از هر دو طرف سود ببرند و از هیچ یک زیان نبینند، و به اصطلاح در میان این دو دسته دو دوزه بازى کنند. آیه فوق نازل شد و دستور داد مسلمانان در برابر این دسته شدت عمل به خرج دهند.(1) در این آیه سخن از دسته دیگرى به میان آمده که درست در مقابل دسته اى قرار دارند که در آیه پیش، دستور صلح نسبت به آنها داده شده بود. آنها کسانى هستند که مى خواهند براى حفظ منافع خود، در میان مسلمانان و مشرکان آزادى عمل داشته باشند و براى تأمین این نظر، راه خیانت و نیرنگ پیش گرفته، با هر دو دسته اظهار همکارى و هم فکرى مى کنند، مى فرماید: «به زودى جمعیت دیگرى را مى یابید که مى خواهند هم از ناحیه شما در امان باشند و هم از ناحیه قوم خودشان» (سَتَجِدُونَ آخَرینَ یُریدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ). هر گاه نزد شما مى آیند اظهار ایمان مى کنند و زمانى که به نزد بت پرستان مى روند از بت پرستانِ سرسخت مى شوند، به همین دلیل «هنگامى که میدان فتنه جوئى و بت پرستى پیش آید همه برنامه هاى آنها وارونه مى شود و با سر در آن فرو مى روند»! (کُلَّما رُدُّوا إِلَى الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فیها). سپس به مسلمانان چنین دستور داده شده: «اگر آنها از درگیرى با شما کنار نرفتند، و پیشنهاد صلح نکردند و دست از شما برنداشتند، هر کجا آنان را بیابید اسیر کنید و در صورت مقاومت به قتل برسانید» (فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ). اینها درست بر ضد دسته سابقند; زیرا آنها کوشش داشتند از درگیر شدن با مسلمانان دورى کنند، اما اینها علاقمندند با مسلمانان درگیر شوند. آنها پیشنهاد صلح با مسلمانان داشتند، در حالى که اینها سر جنگ دارند. آنها از اذیت و آزار مسلمانان پرهیز داشتند، ولى اینها پرهیز ندارند. این سه تفاوت که در این قسمت از آیه به آن اشاره شده است، موجب گردیده که حکم اینها از سه دسته سابق به کلى جدا شود. و لذا آنجا که به اندازه کافى نسبت به آنها اتمام حجت شده، در پایان آیه مى فرماید: «آنان کسانى هستند که ما تسلط آشکارى براى شما نسبت به آنها قرار دادیم» (وَ أُولئِکُمْ جَعَلْنا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطاناً مُبیناً). این تسلط مى تواند از نظر منطقى بوده باشد، چه این که منطق مسلمانان بر مشرکان کاملاً پیروز بود. و یا از نظر ظاهرى و خارجى; زیرا در زمانى این آیات نازل شد که مسلمین به قدر کافى نیرومند شده بودند. تعبیر به «ثَقِفْتُمُوهُمْ» در آیه فوق، ممکن است اشاره به نکته دقیقى باشد; زیرا این جمله از ماده «ثقافت» به معنى «دست یافتن بر چیزى با دقت و مهارت» است، و با «وَجَدْتُمُوهُمْ» که از ماده «وجدان» و به معنى «مطلق دست یافتن» است، تفاوت دارد، گویا این دسته از «منافقان دو دوزه باز»، که خطرناک ترین دسته هاى منافقان هستند، به آسانى ممکن نیست شناخته شوند و به تله بیفتند، لذا مى فرماید: «اگر با مهارت و دقت به آنها دست یافتید حکم خداوند را در مورد آنها اجرا کنید» اشاره به این که دست یافتن بر آنها نیاز به دقت و مراقبت کافى دارد. * * * 1 ـ «مجمع البیان»، جلد 3، صفحه 154، ذیل آیه مورد بحث، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات بیروت، طبع اول، 1415 هـ ق ـ «بحار الانوار»، جلد 19، صفحه 146 ـ «جامع البیان»، جلد 5، صفحه 273، دار الفکر بیروت، 1415 هـ ق ـ تفسیر «ابن کثیر»، جلد 1، صفحه 546، دار المعرفة بیروت، 1412 هـ ق.شأن نزول:
تفسیر:
سزاى آنها که دو دوزه بازى مى کنند!