6وَ ما مِنْ دَابَّة فِی الأَرْضِ إِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فی کِتاب مُبین

 

ترجمه:

6 ـ هیچ جنبنده اى در زمین نیست مگر این که روزى او بر خداست! او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را مى داند; همه اینها در کتاب آشکارى ثبت است! (در لوح محفوظ، در کتاب علم خدا).

 

تفسیر:

همه میهمان اویند!

در آخرین آیه اى که گذشت، اشاره اى به وسعت علم پروردگار و احاطه او به اسرار نهان و آشکار شده بود، آیه مورد بحث، در حقیقت دلیلى براى آن محسوب مى شود; چرا که از روزى دادن خداوند به همه موجودات سخن مى گوید، همان کارى که بدون احاطه علمى کامل به همه جهان امکان پذیر نیست!

نخست مى گوید: «هیچ دابّه اى در روى زمین نیست، مگر این که رزق و روزى آن بر خدا است، قرارگاه او را مى داند، و از نقاطى که از قرارگاهش به آن منتقل مى شود (نیز) باخبر است» و در هر جا باشد روزیش را به او مى رساند (وَ ما مِنْ دَابَّة فِی الأَرْضِ إِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها).

«تمام این حقائق، با همه حدود و مرزهایش در کتاب مبین و لوح محفوظ علم خداوند ثبت است» (کُلٌّ فی کِتاب مُبین).

 

براى فهم معنى آیه نکات زیر را مورد توجه قرار مى دهیم:

1 ـ گر چه «دابّة» از ماده «دبیب» به معنى آهسته راه رفتن، و قدم هاى کوتاه برداشتن است، ولى از نظر مفهوم لغوى، هر گونه جنبنده اى را شامل مى شود، اما گاهى به خصوصِ اسب و یا هر حیوان سوارى اطلاق مى گردد، بنابراین آیه مورد بحث، تمام موجودات زنده و همه جنبندگان را شامل است.

2 ـ «رزق» به معنى عطاء و بخشش مستمر است، و از آنجا که روزى الهى عطاى مستمر او به موجودات است، به آن «رزق» گفته مى شود.

این نکته نیز لازم به تذکر است که، مفهوم آن تنها در نیازهاى مادى خلاصه نمى شود، بلکه هر گونه عطاى مادى و معنوى را شامل مى گردد، لذا مى گوئیم: أَللّهُمَّ ارْزُقْنِى عِلْماً تامّاً: «خداوندا علم کامل به من روزى کن» و یا مى گوئیم: أَللّهُمَّ ارْزُقْنِى الشَّهادَةَ فِى سَبِیْلِکَ: «خداوندا شهادت در راهت را نصیب من بگردان».

البته، در آیه مورد بحث، ممکن است نظر بیشتر روى ارزاق مادى بوده باشد، هر چند اراده مفهوم عام، نیز چندان بعید نیست.

3 ـ «مُسْتَقَر» در اصل، به معنى «قرارگاه» است; زیرا ریشه این لغت از ماده «قُرّ» (بر وزن حُرّ) به معنى «سرما»ى شدید مى باشد، که انسان و موجودات زنده را خانه نشین مى کند، به همین جهت به معنى سکون و توقف نیز آمده است.

«مُسْتَوْدَع» و «ودیعه» از یک ماده است، و در اصل، به معنى رها کردن چیزى است.

و از آنجا که امور ناپایدار رها مى شوند، و به حالت اول باز مى گردند، به هر امر ناپایدار، «مُسْتَوْدَع» گفته مى شود، «ودیعه» را نیز به خاطر این که، سرانجام باید محل خود را رها کند، و به صاحب اصلى باز گردد «ودیعه» گفته اند.

در حقیقت آیه فوق، مى گوید: تصور نشود خداوند تنها به جنبندگانى که در جایگاه اصلى قرار دارند، روزى مى بخشد، و به اصطلاح سهمیه آنها را در خانه هایشان مى آورند، بلکه هر کجا باشند و در هر وضع و شرائطى قرار گیرند، سهم روزى آنها را به آنان مى بخشد; چرا که هم جایگاه اصلى آنان را مى داند، و هم از تمام نقاطى که به آن نقل و مکان مى کنند، باخبر است.

از حیوانات غول پیکر دریائى گرفته، تا جنبندگان بسیار کوچکى که به زحمت به چشم دیده مى شوند، هر یک مناسب حالشان آنچه را لازم دارند مقرر کرده است.

این روزى به اندازه اى حساب شده و مناسب حال موجودات است که، از نظر «کمیت» و «کیفیت» کاملاً منطبق بر خواسته ها و نیازهاى آنها است، حتى غذاى کودکى که در رحم مادر است، هر ماه بلکه هر روز، با ماه و روز دیگر تفاوت دارد، هر چند ظاهراً یک نوع بیشتر نیست، و نیز کودک در دوران شیرخوارگى با این که ظاهراً ماه هاى پى در پى غذاى واحدى دارد، اما ترکیب این شیر هر روز با روز دیگر متفاوت است!.

4 ـ «کِتاب مُبین» به معنى نوشته آشکار است، و اشاره به مرحله اى از علم وسیع پروردگار مى باشد، که گاهى از آن تعبیر به «لوح محفوظ» مى شود.

ممکن است این تعبیر، اشاره به آن باشد که، هیچ کس نباید براى به دست آوردن روزى خود کمترین نگرانى به خویش راه دهد، و تصور کند ممکن است در گرفتن سهم خویش، به اصطلاح، از قلم بیفتد; چرا که نام همگى در کتاب آشکارى ثبت است، کتابى که همه را احصاء کرده و آشکارا بیان مى کند.

آیا اگر در یک مؤسسه، نام تمام کارمندان و کارکنان در دفترى به روشنى ثبت شده باشد احتمال از قلم افتادن کسى مى رود؟!

 

نکته:

تقسیم ارزاق و تلاش براى زندگى

در مورد «رزق» بحث هاى مهمى است، که قسمتى از آن را در اینجا از نظر مى گذرانیم:

1 ـ «رزق»

همان گونه که گفتیم در لغت به معنى بخشش مستمر و متداوم است، اعم از مادّى یا معنوى، بنابراین، هر گونه بهره اى را که خداوند نصیب بندگان مى کند، از مواد غذائى، مسکن و پوشاک، و یا علم و عقل و فهم و ایمان و اخلاص، به همه اینها «رزق» گفته مى شود، و آنها که مفهوم این کلمه را محدود به جنبه هاى مادى مى کنند، توجه دقیق به موارد استعمال آن ندارند.

قرآن درباره شهیدان راه حق مى گوید: بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُون: «آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى مى برند»(1) روشن است روزى شهیدان، آن هم در جهان برزخ، نعمتهاى مادى نیست، بلکه همان مواهب معنوى است، که حتى تصورش براى ما در این زندگى مادى مشکل است.

* * *

2 ـ تأمین نیازمندى ها

مسأله تأمین نیازمندى هاى موجودات زنده، و به تعبیر دیگر رزق و روزى آنها، از جالب ترین مسائلى است که با گذشت زمان و پیشرفت علم، پرده از اسرار آن برداشته مى شود، و صحنه هاى شگفت انگیز تازه اى از آن، به وسیله علم فاش مى گردد.

در گذشته، همه دانشمندان در فکر بودند، اگر در اعماق دریاها موجودات زنده اى وجود داشته باشد، غذاى آنها از چه راهى تأمین مى شود; زیرا ریشه اصلى غذاها به نباتات و گیاهان باز مى گردد، که آن هم نیازمند به نور آفتاب است، و در اعماق بیش از 700 متر مطلقاً نورى وجود ندارد، و یک شب تاریک ابدى بر آن سایه افکنده است.

ولى به زودى روشن شد، نور آفتاب، گیاهان ذره بینى را در سطح آب، و در بستر امواج پرورش مى دهد، و هنگامى که مرحله تکاملى خود را پیمود، همچون میوه رسیده اى، به اعماق دریا فرو مى رود، و سفره نعمت را براى موجودات زنده ژرفناى آب فراهم مى سازند.

از سوى دیگر، بسیارند پرندگانى که از ماهیان دریا تغذیه مى کنند، حتى انواعى از شب پره وجود دارد، که در ظلمت شب، همچون یک غوّاص ماهر به اعماق آب فرو مى رود، و صید خود را که با امواج مخصوص رادار مانندى، که از بینى آنها بیرون فرستاده مى شود شناسائى و نشانه گیرى کرده، بیرون مى آورد.

روزىِ بعضى از انواع پرندگان، در لابلاى دندان هاى پاره اى از حیوانات عظیم الجثه دریا نهفته شده! این حیوانات که پس از تغذیه از حیوانات دریائى دندان هایشان احتیاج به یک «خلال طبیعى»! دارد، به ساحل مى آیند، دهانشان را که بى شباهت به غار کوچکى نیست باز نگه مى دارند، آن گروه از پرندگان که روزیشان در اینجا حواله شده است، بدون هیچ گونه وحشت و اضطراب وارد این «غار» مى شوند، و به جستجوى روزى خویش، در لابلاى دندان هاى حیوان غول پیکر مى پردازند، هم شکمى از این غذاى آماده، از عزا در مى آورند، و هم حیوان را از این مواد مزاحم راحت مى سازند، و هنگامى که برنامه هر دو پایان پذیرفت، و آنها به خارج پرواز کردند، حیوان با احساس آرامش، دهان را به روى هم مى گذارد، و به اعماق آب فرو مى رود!

راستى طرز روزى رساندن خداوند به موجودات مختلف، حیرت انگیز است، از جنینى که در شکم مادر قرار گرفته، و هیچ کس به هیچ وجه در آن ظلمت کده اسرارآمیز به او دسترسى ندارد، تا حشرات گوناگونى که در اعماق تاریک زمین، و لانه هاى پرپیچ و خم، و در لابلاى درختان و بر فراز کوه ها و در قعر دره ها زندگى دارند، هیچ کدام از دیدگاه علم او هرگز مخفى و پنهان نیستند، و همان گونه که قرآن مى گوید: خداوند، هم جایگاه و «آدرس اصلى» آنها را مى داند، و هم محل سیار آنان را، هر جا باشند روزى آنان را به آنان حواله مى کند.

جالب این که، در آیات فوق، به هنگام بحث از روزى خواران تعبیر به «دابه و جنبنده» شده است، و این اشاره لطیفى به مسأله رابطه «انرژى» و «حرکت» است.

مى دانیم، هر جا حرکتى وجود دارد نیازمند به ماده انرژى زا است، یعنى ماده اى که منشأ حرکت گردد، قرآن نیز، در آیات مورد بحث مى گوید: خدا به تمام موجودات متحرک روزى مى بخشد!

و اگر حرکت را به معنى وسیعش تفسیر کنیم، گیاهان را هم در بر مى گیرد، زیرا آنها نیز یک حرکت بسیار دقیق و ظریف در مسیر «نمو» دارند، به همین دلیل در فلسفه ما، یکى از اقسام حرکت را مسأله «نمو» شمرده اند.

* * *

3 ـ روزى تا پایان عمر

آیا «روزى» هر کس از آغاز تا پایان عمر تعیین شده، و خواه ناخواه به او مى رسد؟ یا این که باید به دنبال آن رفت، و به گفته شاعر: «شرط عقل است جستن از درها»!

بعضى از افراد سست و بى حال، به اتکاء تعبیراتى همانند آیه فوق، یا روایاتى که روزى را مقدر و معین معرفى مى کند، فکر مى کنند: لزومى ندارد که انسان براى تهیه معاش زیاد تلاش کند; چرا که روزى مقدر است، و در هر حال به انسان مى رسد، و هیچ دهان بازى بدون روزى نمى ماند!

این چنین افراد نادان، که شناختشان درباره دین و مذهب فوق العاده سست و ضعیف است، بهانه به دست دشمنان مى دهند، که مذهب، عاملى است براى تخدیر، رکود اقتصادى و خاموش کردن فعالیت هاى مثبت زندگى، و تن در دادن به انواع محرومیت ها، به عذر این که، اگر فلان موهبت نصیب من نشده، حتماً روزى من نبوده، اگر روزى من بود، بدون چون و چرا به من مى رسید، و این فرصت خوبى به دست استثمارگران مى دهد، که هر چه بیشتر خلق هاى محروم را بدوشند، و آنها را از ابتدائى ترین وسائل زندگى محروم سازند.

در حالى که، مختصر آشنائى به قرآن و احادیث اسلامى، براى پى بردن به این حقیقت کافى است که، اسلام پایه هر گونه بهره گیرى مادى و معنوى انسان را سعى و کوشش و تلاش مى شمرد، تا آنجا که در جمله شعارگونه قرآنى «لَیْسَ لِلإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى»(2) بهره انسان را منحصراً در کوشش و کارش قرار مى دهد.

پیشوایان اسلامى، براى این که سرمشقى به دیگران بدهند در بسیارى از مواقع کار مى کردند، کارهائى سخت و توان فرسا.

پیامبران پیشین نیز، از این قانون مستثنى نبودند، از چوپانى گرفته، تا خیاطى، زره بافى و کشاورزى، اگر مفهوم تضمین روزى از طرف خدا، نشستن در خانه و انتظار رسیدن روزى باشد، نباید پیامبران و امامان، که از همه آشناتر به مفاهیم دینى هستند، این همه براى روزى تلاش کنند.

بنابراین، روزىِ هر کس مقدّر و ثابت است، ولى در عین حال مشروط به تلاش و کوشش مى باشد، و هر گاه این شرط حاصل نشود، مشروط نیز از میان خواهد رفت.

این درست به آن مى ماند که مى گوئیم: «هر کس، اجلى دارد و مقدار معینى از عمر» مسلماً، مفهوم این سخن آن نیست که اگر انسان حتى دست به انتحار و خودکشى و یا تغذیه از مواد زیان بخش بزند، تا اجل معینى زنده مى ماند، بلکه مفهومش این است: این بدن، استعداد بقاء تا یک مدت قابل ملاحظه دارد، اما مشروط به این که اصول بهداشت را رعایت کند، و از موارد خطر بپرهیزد، و آنچه را که سبب مرگ زودرس مى شود، از خود دور کند.

نکته مهم این است که: آیات و روایات مربوط به معین بودن روزى، در واقع ترمزى است روى افکار مردم حریص و دنیاپرست، که براى تأمین زندگى به هر در مى زنند، و هر ظلم و جنایتى را مرتکب مى شوند، به گمان این که اگر چنین نکنند زندگیشان تأمین نمى شود.

آیات قرآن و احادیث اسلامى، به این گونه افراد هشدار مى دهد: بیهوده دست و پا نکنند، و از طریق نامعقول و نامشروع براى تهیه روزى تلاش ننمایند، همین اندازه که آنها در طریق مشروع گام بگذارند، و تلاش و کوشش کنند، مطمئن باشند خداوند از این راه، همه نیازمندى هاى آنها را تأمین مى کند.

خدائى که، آنها را در ظلمتکده رحم فراموش نکرد.

خدائى که، به هنگام طفولیت، که توانائى بر تغذیه از مواد غذائى این جهان را نداشتند، روزیشان را قبل از تولد به پستان مادر مهربان حواله کرد.

خدائى که، به هنگام پایان دوران شیرخوارگى، در آن حال که ناتوان بودند، روزیشان را به دست پدرى پر مهر داد، که صبح تا شام جان بکند، و خوشحال باشد که براى تهیه غذاى فرزندانش زحمت مى کشد.

آرى، این خدا چگونه ممکن است به هنگامى که انسان بزرگ مى شود، توانائى و قدرت به هر گونه کار و فعالیت پیدا مى کند او را فراموش نماید؟!

آیا عقل و ایمان اجازه مى دهد انسان در چنین حالى، به گمان این که ممکن است روزیش فراهم نشود، در وادى گناه و ظلم و ستم و تجاوز به حقوق دیگران گام بگذارد، و حریصانه به غصب حق مستضعفان پردازد؟!

البته، نمى توان انکار کرد که بعضى از روزى هاست، چه انسان به دنبال آن برود، یا نرود، به سراغ او مى آیند.

آیا مى توان انکار کرد که، نور آفتاب بدون تلاش ما به خانه ما مى تابد؟!

و یا باران و هوا بدون کوشش و فعالیت به سراغ ما مى شتابند؟!

آیا مى توان انکار کرد که عقل و هوش، و استعدادى که از روز نخست در وجود ما ذخیره شده، به تلاش ما نبوده است!؟

ولى، این گونه مواهبِ به اصطلاح باد آورده، و یا به تعبیر صحیح تر مواهبى که بدون تلاش، به لطف خدا، به ما رسیده، اگر با تلاش و کوشش خود از آن به طور صحیحى نگهدارى نکنیم، آنها نیز از دست ما خواهد رفت، و یا بى اثر مى ماند.

حدیث معروفى که از على(علیه السلام) نقل شده که فرمود: وَ اعْلَمْ یا بُنَیَّ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُک: «بدان فرزندم، روزى دو گونه است، یک نوع آن، همان روزى هائى است که تو باید به جستجویش برخیزى، و گونه دیگرش، روزى هائى است که آن در جستجوى تو است و به سراغ تو مى آید»(3) نیز اشاره به همین حقیقت است.

این را نیز نمى توان انکار کرد که، در پاره اى از موارد انسان به دنبال چیزى نمى رود، ولى بر اثر یک سلسله تصادف ها، موهبتى نصیب او مى شود، این حوادث گر چه در نظر ما تصادف است، اما در واقع و از نظر سازمان آفرینش حسابى در آن مى باشد.

بدون شک، حساب این گونه روزى ها از روزى هائى که در پرتو تلاش و کوشش به دست مى آیند جدا است، و حدیث بالا ممکن است اشاره به اینها نیز باشد.

ولى به هر حال، نکته اساسى این است که: تمام تعلیمات اسلامى به ما مى گوید: براى تأمین زندگى بهتر چه مادى و چه معنوى، باید تلاش بیشتر کرد، و فرار از کار، به گمان مقسوم بودن روزى، غلط است.

* * *

4 ـ متاع حسن!

در آیات مورد بحث، تنها اشاره به مسأله «رزق و روزى» شده، در حالى که در چند آیه قبل، آنجا که سخن از بندگان توبه کار و باایمان مى گوید، اشاره به «متاع حسن» (بهره بردارى و تمتع شایسته) شده است.

مقابله این دو با یکدیگر، این مطلب را به ما مى فهماند که براى همه جنبندگان: انسان ها، حشرات، درندگان، نیکان و بدان، همگى بهره اى از روزى است، ولى «متاع حسن» و «مواهب شایسته و ارزنده» تنها مخصوص انسان هاى با ایمانى است که، خود را با آب توبه از هر گونه گناه و آلودگى شستشو داده اند، و نعمتهاى خدا را در مسیر اطاعت فرمانش به کار مى گیرند، نه در طریق هوا و هوس هاى سرکش!.

* * *

 

---

1 ـ آل عمران، آیه 169.

2 ـ نجم، آیه 39.

3 ـ «نهج البلاغه»، نامه 31، وصیت امام(علیه السلام) به فرزندش امام حسن(علیه السلام) ـ «بحار الانوار»، جلد 100، صفحه 39، حدیث 88.