81وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَةً تَجْرِی بِأَمْرِهِ إِلى الاْ َرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها وَ کُنّا بِکُلِّ شَیْء عالِمِینَ

82وَ مِنَ الشَّیاطِینِ مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ وَ یَعْمَلُونَ عَمَلاً دُونَ ذلِکَ وَ کُنّا لَهُمْ حافِظِینَ

ترجمه:

81 ـ و تندباد را مسخر سلیمان ساختیم، که به فرمان او به سوى سرزمینى که آن را پربرکت کرده بودیم جریان مى یافت; و ما از همه چیز آگاه بوده ایم.

82 ـ گروهى از شیاطین (را نیز مسخّر او قرار دادیم، که در دریا) برایش غواصى مى کردند; و کارهائى غیر از این (نیز) براى او انجام مى دادند; و ما آنها را (از سرکشى) حفظ مى کردیم!

تفسیر:

بادها در فرمان سلیمان

در این آیات به بخشى از مواهبى که خدا به یکى دیگر از پیامبران، یعنى سلیمان(علیه السلام) داده اشاره مى کند، نخست مى گوید: «ما بادهاى شدید و طوفان زا را مسخر سلیمان ساختیم که تحت فرمان او به سوى سرزمینى که ما آن را مبارک کرده بودیم حرکت مى کرد» (وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَةً تَجْرِی بِأَمْرِهِ إِلى الاْ َرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها).

و اینکار، عجیب نیست; چرا که «ما به همه چیز آگاه بوده و هستیم» (وَ کُنّا بِکُلِّ شَیْء عالِمِینَ).

هم از اسرار عالم هستى، قوانین و نظامات حاکم بر آن آگاهیم، مى دانیم چگونه آنها را مى توان تحت فرمان آورد، و هم از نتیجه و سرانجام این کار، و به هر حال، همه چیز در برابر علم و قدرت ما خاضع و تسلیم است.

جمله «وَ لِسُلَیْمانَ...» عطف بر جمله «وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ» مى باشد یعنى قدرت ما چنان است که گاهى کوه ها را مسخر یکى از بندگان خود مى سازیم تا همراه او تسبیح گویند، و گاه بادها را تحت فرمان یکى از بندگان خویش قرار مى دهیم تا او را به هر جا ببرند.

واژه «عاصِفَة» به معنى تندباد، یا طوفان است، در حالى که از بعضى دیگر از آیات قرآن استفاده مى شود بادهاى ملایم نیز به فرمان سلیمان بود، چنان که در سوره «ص» آیه 36 مى خوانیم: فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ: «ما باد را به فرمان او قرار دادیم که نرم و آهسته، هر جا که مى خواست حرکت مى کرد».

البته تصریح به «عاصِفَه» (تندباد) در اینجا ممکن است به عنوان بیان فرد مهم تر باشد، یعنى نه تنها بادهاى ملایم بلکه طوفان هاى سخت نیز در فرمان او بودند; چرا که دومى عجیب تر و اعجاب انگیزتر است.

و نیز این بادها تنها در مسیر سرزمین مبارک (شام) که قرارگاه سلیمان بود در تسخیر او نبودند بلکه طبق آیه 36 سوره «ص» به هر جا که مى خواست حرکت مى کردند.

بنابراین تصریح به نام سرزمین مبارک، بیشتر به خاطر آن است که مرکز حکومت سلیمان را تشکیل مى داد.

اما این که باد چگونه در اختیار او قرار داشت؟

با چه سرعتى حرکت مى کرد؟

سلیمان و یارانش بر چه وسیله اى مى نشستند و حرکت مى کردند؟

به هنگام حرکت چه عاملى آنها را از سقوط و یا فشار هوا و مشکلات دیگر حفظ مى کرد؟

و خلاصه این چه نیروى مرموزى بود که به او امکان یک چنین حرکت سریعى را در آن عصر و زمان مى داد؟(1)

اینها مسائلى است که جزئیات آن بر ما روشن نیست، همین اندازه مى دانیم: این یک موهبت الهى و خارق عادت بود که در اختیار این پیامبر بزرگ گذارده شده بود، و ما از جزئیات آن آگاه نیستیم، و چه بسیار است مسائلى که ما از وجود اجمالیش باخبریم، ولى از شرح و تفصیلش بى خبر، معلومات ما در برابر مجهولاتمان همچون قطره اى در برابر اقیانوسى بزرگ است، و یا همچون ذره غبارى در برابر یک کوه عظیم.

بالاخره از نظر بینش یک انسان خداپرست و موحّد، هیچ چیز در برابر قدرت خداوند مشکل و غیر ممکن نیست، او بر همه چیز قادر و به همه چیز عالم است.

البته پیرامون این بخش از زندگى سلیمان، مانند بخش هاى دیگر زندگى شگفت انگیز او، افسانه هاى دروغین، یا مشکوک بسیار نوشته اند که هرگز مورد قبول ما نیست، ما تنها به همان مقدار که قرآن در اینجا بیان کرده اکتفا مى کنیم.

ذکر این نکته نیز لازم است که: بعضى از نویسندگان اخیر، معتقدند: قرآن چیزى صریحاً درباره حرکت سلیمان(علیه السلام) و بساط او به وسیله باد ندارد، بلکه تنها سخن از تسخیر باد براى سلیمان(علیه السلام) به میان آورده، و ممکن است اشاره به استفاده سلیمان از نیروى باد در مسائل مربوط به زراعت، تلقیح گیاهان، تصفیه خرمن ها و حرکت کشتى ها بوده باشد، به خصوص که سرزمین سلیمان (شامات) از یکسو سرزمین زراعى بود، و از سوى دیگر، قسمت مهمى از آن در ساحل دریاى «مدیترانه» قرار داشت و مورد بهره بردارى براى کشتیرانى.(2)

ولى این تفسیر با آیات سوره «سبأ» و «ص» و بعضى از روایات که در این زمینه وارد شده چندان سازگار نیست.

* * *

آیه بعد، یکى دیگر از مواهب انحصارى سلیمان(علیه السلام) را بازگو مى کند، مى فرماید: «ما بعضى از شیاطین را مسخر او قرار دادیم که براى او در دریاها غوص مى کردند» (و جواهرات و مواد پرارزش بیرون مى آوردند) و کارهائى غیر از این نیز براى او انجام مى دادند (وَ مِنَ الشَّیاطِینِ مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ وَ یَعْمَلُونَ عَمَلاً دُونَ ذلِکَ).

«و ما آنها را از تمرّد و سرکشى در برابر فرمان او نگاه مى داشتیم» (وَ کُنّا لَهُمْ حافِظِینَ).

آنچه در آیه فوق، به عنوان شیاطین آمده، در آیات سوره «سبأ» به عنوان «جن» مطرح شده است (آیات 12 و 13 سبأ) و روشن است که این دو با هم منافات ندارد; زیرا مى دانیم «شیاطین» نیز از تیره «جن» مى باشند.

و همان گونه که سابقاً هم اشاره کرده ایم: جن نوعى از مخلوقات داراى عقل، شعور، استعداد و تکلیف است، که از نظر ما انسان ها ناپیدا است و به همین جهت، «جن» نامیده مى شود و به طورى که از آیات سوره «جن» استفاده مى شود آنها نیز مانند انسان ها داراى دو گروه اند مؤمنان صالح، و کافران سرکش، و ما هیچ گونه دلیلى بر نفى چنین موجوداتى نداریم، و چون مخبر صادق (قرآن) از آن خبر داده، مى پذیریم.

از آیات سوره «ص» و «سبأ» و همچنین آیه مورد بحث، به خوبى استفاده مى شود این گروه از جن که مسخر سلیمان(علیه السلام) بودند افرادى باهوش، فعال، هنرمند و صنعتگر با مهارت هاى مختلف بودند.

و جمله: وَ یَعْمَلُونَ عَمَلاً دُونَ ذلِکَ: «کارهائى جز این براى او انجام دادند» اجمالى است از آنچه مشروحش در سوره «سبأ» آمده است: یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفان کَالْجَوابِ وَ قُدُور راسِیات: که نشان مى دهد «محراب ها و معابد بسیار عالى و زیبا و وسائل زندگى مختلف از جمله دیگ ها و سینى هاى بسیار بزرگ و مانند آن براى او مى ساختند».(3)

از پاره اى دیگر از آیات مربوط به سلیمان(علیه السلام) استفاده مى شود: گروهى از شیاطین سرکش نیز وجود داشتند که او آنها را در بند کرده بود، (وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الاْ َصْفادِ).(4)

و شاید جمله «وَ کُنّا لَهُمْ حافِظِینَ» نیز اشاره به این باشد که ما آن گروه خدمتگزار سلیمان را از تمرد و سرکشى بازمى داشتیم.

شرح بیشتر در این زمینه را در تفسیر سوره «سبأ» و «ص» به خواست خدا مطالعه خواهید کرد.

مجدداً یادآور مى شویم: پیرامون زندگى سلیمان و لشگر او، افسانه هاى دروغین یا مشکوک فراوان است که هرگز نباید آنها را با آنچه در متن قرآن آمده، آمیخت تا براى بهانه جویان دستاویزى گردد.

* * *

1 ـ از آیه 12 سوره «سبأ» (وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ) اجمالاً برمى آید که صبح گاهان به اندازه یک ماه و عصرگاهان نیز به اندازه یک ماه مسافت را مى پیمودند (با مقیاس حرکت هاى آن زمان).

2 ـ «قصص قرآن»، صفحه 185 ـ «اعلام القرآن»، صفحه 386.

3 ـ سبأ، آیه 13.

4 ـ ص، آیه 38.