بازگشت آدم به سوى خدا

سرانجام، هنگامى که آدم(علیه السلام) و حوا، به نقشه شیطانى ابلیس، واقف شدند و نتیجه کار خلاف خود را دیدند به فکر جبران گذشته افتادند و نخستین گام را اعتراف به ظلم و ستم بر خویشتن، در پیشگاه خدا قرار داده «گفتند: پروردگارا! ما بر خویشتن ستم کردیم» (قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا).

«و اگر ما را نیامرزى و رحمت خود را شامل حال ما نکنى، از زیانکاران خواهیم بود» (وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَالْخاسِرینَ).

براى توبه و بازگشت به سوى خدا، و اصلاح مفاسد نخستین گام، این است که: انسان از مرکب غرور و لجاجت پائین آید و به خطاى خویش اعتراف کند، اعترافى سازنده و در مسیر تکامل.

جالب این که: به قدرى در توبه و تقاضاى عفو، ادب نشان مى دهند که حتى نمى گویند: خدایا ما را ببخش (إِغْفِر لَنا) بلکه مى گویند: «اگر ما را نبخشى از زیانکاران خواهیم بود»!

شک نیست که هر گناه و نافرمانى پروردگار، ظلم و ستم بر خویشتن است; زیرا برنامه ها و دستورات او همه، در مسیر خیر، سعادت و پیشرفت انسان است، بنابراین، هر گونه مخالفت با آن مخالفت با تکامل خویشتن و سبب عقب ماندگى و سقوط خواهد بود، و آدم(علیه السلام) و حوا نیز اگر چه گناه نکردند، اما همین ترک اولى، آنها را از مقام والایشان فرود آورد.

* * *

گر چه توبه خالصانه آدم(علیه السلام) و همسرش در پیشگاه خدا پذیرفته شد و همان طور که در سوره «بقره» آیه 37 مى خوانیم: فَتابَ عَلَیْهِ: «خداوند توبه آنها را پذیرفت» ولى به هر حال، اثر وضعى آن عمل، دامانشان را گرفت، و دستور خارج شدن از بهشت به آنها داده شد «فرمود: فرود آئید در حالى که شما با یکدیگر (انسان و شیطان) دشمن خواهید بود» (قالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْض عَدُوٌّ).

«و زمین تا مدت معینى قرارگاه و وسیله بهره گیرى شما خواهد بود» (وَ لَکُمْ فِی الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌإِلى حین).

* * *

و «نیز به آنها گوشزد کرد: که هم در زمین زندگى مى کنید و هم در آن مى میرید، و از آن براى حساب در روز رستاخیز، برانگیخته خواهید شد» (قالَ فیها تَحْیَوْنَ وَ فیها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ).

ظاهر این است که مخاطب در آیه «قالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْض عَدُوٌّ» آدم و حوا و شیطان همگى هستند، ولى در آیه بعد بعید نیست مخاطب تنها آدم و حوا باشند; زیرا آنها هستند که از زمین برانگیخته مى شوند.

* * *

نکته:

ماجراى آدم و دورنماى این جهان

گر چه بعضى از مفسران ـ که معمولاً تحت تأثیر افکار تند غربى قرار دارند ـ سعى کرده اند به داستان آدم(علیه السلام) و همسرش، از آغاز تا پایان چهره تشبیه، مجاز و کنایه و به اصطلاح روز، «سمبولیک» بدهند و تمام بحث هاى مربوط به این ماجرا را حمل بر خلاف ظاهر کرده، کنایه از مسائل معنوى بگیرند.

ولى شک نیست که ظاهر آیات حکایت از یک جریان واقعى و عینى مى کند که براى پدر و مادر نخستین ما واقع شده، و چون، در این داستان نکته اى وجود ندارد که نتوان آن را طبق ظاهر تفسیر کرد، و با موازین عقلى سازگار نباشد، (تا قرینه اى براى حمل بر معنى کنائى به دست آید)، دلیلى ندارد که ما ظاهر آیات را نپذیریم و بر معنى حقیقى خود حمل نکنیم.

با این حال، این جریان حسّى و عینى مى تواند اشاراتى به زندگى آینده نوع بشر در این جهان، در برداشته باشد.

یعنى: در صحنه پرغوغاى زندگى این جهان، انسان از نیروى «خرد» و «غرائز سرکش» ترکیب شده، و هر کدام از این دو او را به سوئى مى کشند، در صف مقابل مدعیان دروغینى که سوابق سوء آنها ـ همچون شیطان ـ روشن است قرار دارند که سعى مى کنند با وسوسه هاى مداوم خود، پرده بر روى عقل و خرد او بیفکنند، و او را به امید آب، به دنبال سراب در بیابان زندگى سرگردان سازند.

تسلیم شدن در برابر وسوسه هاى آنها، نخستین نتیجه اش فرو ریختن لباس تقوا از اندام آدمى و آشکار شدن زشتى هاى او است.

نتیجه دیگرش، دورى از مقام قرب پروردگار و سقوط از مقام والاى انسانیت و رانده شدن از بهشت آرامش و امنیت، و افتادن در سنگلاخ هاى زندگى و رنج هاى حیات مادّى مى باشد.

در این موقع است که نیروى عقل مى تواند به کمک او بشتابد، به زودى به فکر جبران بیفتد، و او را به درگاه خدا بفرستد، تا با شجاعت و صراحت، به گناه خویش اعتراف کند، اعترافى سازنده و آگاهانه که نقطه عطفى در زندگى او محسوب شود.

در این هنگام، بار دیگر دست رحمت الهى به سوى او دراز مى گردد، و او را از سقوط همیشگى رهائى مى بخشد، اگر چه کم و بیش، گرفتار آثار تلخِ وضعىِ گناه خود خواهد بود، ولى این ماجرا درس عبرتى براى او خواهد شد، و مى تواند از این شکست پایه هاى پیروزى زندگى آینده خود را محکم کند و از این زیان سود سرشارى در آینده ببرد.

* * *