94یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ قُلْ لاتَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ وَ سَیَرَى اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

95سَیَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ  

96یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لایَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقینَ

ترجمه:

94 ـ هنگامى که به سوى آنها (که از جهاد تخلف کردند) بازگردید، از شما عذرخواهى مى کنند; بگو: «عذرخواهى نکنید، ما هرگز (سخن) شما را باور نخواهیم کرد! چرا که خدا ما را از اخبارتان آگاه ساخته; و خدا و رسولش، اعمال شما را مى بینند; سپس به سوى کسى که داناى پنهان و آشکار است بازگشت داده مى شوید; و او شما را به آنچه انجام مى دادید، آگاه مى کند (و جزا مى دهد)»!

95 ـ هنگامى که به سوى آنان بازگردید، براى شما به خدا سوگند یاد مى کنند، تا از آنها اعراض (و صرف نظر) کنید; از آنها اعراض کنید (و روى بگردانید); چرا که پلیدند! و جایگاهشان دوزخ است، به کیفر اعمالى که انجام مى دادند.

96 ـ براى شما قسم یاد مى کنند تا از آنها راضى شوید; اگر شما از آنها راضى شوید، خداوند (هرگز) از جمعیت فاسقان راضى نخواهد شد!

شأن نزول:

بعضى از مفسران مى گویند: این آیات درباره گروهى از منافقان، که تعدادشان بالغ بر هشتاد نفر مى شد، نازل گردید; زیرا هنگامى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) از «تبوک» بازگشت، دستور داد: هیچ کس با آنها مجالست نکند و سخن نگوید، آنها که خود را در فشار شدید اجتماعى دیدند، در مقام عذرخواهى برآمدند، آیات فوق نازل شد و وضع آنها را مشخص ساخت.(1)

 

تفسیر:

به عذرها و سوگندهاى دروغینشان اعتنا نکنید!

این سلسله از آیات، همچنان پیرامون اعمال شیطانى منافقان سخن مى گوید، و پرده از روى کارهایشان، یکى پس از دیگرى، برمى دارد، و به مسلمانان هشدار مى دهد: فریب اعمال ریاکارانه و سخنان ظاهراً دلپذیر آنها را نخورند.

در آیه نخست مى فرماید: «هنگامى که شما (از جنگ تبوک) به مدینه باز مى گردید، منافقان به سراغ شما مى آیند و عذرخواهى مى کنند» (یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ).

از تعبیر «یَعْتَذِرُون» که فعل مضارع است و معنى آینده را مى تواند در بر داشته باشد، چنین برمى آید: قبلاً خداوند، پیامبر و مسلمانان را از این موضوع آگاه کرده که: منافقانِ دروغگو، به عنوان عذرخواهى، به زودى نزد آنها خواهند آمد، لذا طرز پاسخگوئى آنها را نیز به مسلمانان تعلیم مى دهد.

در اینجا، روى سخن را به پیامبرش، به عنوان رهبر مسلمین کرده، مى گوید: «به منافقان بگو عذرخواهى مکنید، ما هرگز به سخنان شما ایمان نخواهیم آورد» (قُلْ لاتَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ).

«چرا که خداوند ما را از اخبار شما آگاه ساخته» (قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ)، بنابراین، ما از نقشه هاى شیطانى شما به خوبى باخبریم!

ولى در عین حال، راه بازگشت و توبه، به سوى شما باز است، اعمال آینده شما روشن مى سازد از عدم شرکت در نبرد پشیمان شده اید یا این عذرخواهى فریب و خدعه است «و به زودى خداوند و پیامبرش اعمال شما را مى بینند» (وَ سَیَرَى اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ).

این احتمال نیز، در تفسیر آیه داده شده است که: منظور از این جمله، مسأله توبه نیست، بلکه هدف آن است در آینده نیز، خداوند و پیامبرش (طبق وحى الهى) از اعمال و نقشه هاى شما آگاه مى شود، و آنها را نقش بر آب خواهد کرد، بنابراین، نه امروز از دست شما کارى ساخته است و نه فردا!.

ولى، تفسیر اول با ظاهر آیه سازگارتر است.

ضمناً، توجه داشته باشید درباره این جمله، و مسأله عرضه داشتن همه اعمال امت بر پیامبرش(صلى الله علیه وآله)، بحث مشروحى داریم که در ذیل آیه 105 همین سوره خواهد آمد.

و پس از آن مى فرماید: همه اعمال و نیات شما، امروز ثبت و بایگانى مى شود، «سپس به سوى کسى که اسرار پنهان و آشکار را مى داند، باز مى گردید، و او شما را از آنچه انجام مى دادید آگاه مى کند» (ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) و جزاى آن را به شما خواهد داد.

* * *

در آیه بعد، بار دیگر به سوگندهاى دروغین منافقان اشاره مى کند و مى فرماید: «آنها براى فریب شما، به زودى دست به دامن قسم مى زنند، و هنگامى که به سوى آنان بازگشتید، به خدا سوگند یاد مى کنند که: از آنها صرف نظر کنید، و اگر خطائى کرده اند، مشمول عفوشان سازید» (سَیَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ).

آنها از هر درى وارد مى شوند، تا خشم شما را فرو نشانند و مورد مجازات قرار نگیرند.

گاهى از طریق عذرخواهى مى خواهند خود را بى گناه قلمداد کنند.

و گاهى با اعتراف به گناه، تقاضاى عفو و گذشت دارند، شاید به یکى از این دو طریق بتوانند در دل شما نفوذ کنند.

ولى شما نباید به هیچ وجه تحت تأثیر آنان قرار گیرید، و «باید از آنها روى بگردانید» ( فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ).

اما به عنوان اعتراض و خشم و انکار! نه به عنوان عفو و بخشش و گذشت.

آنها تقاضاى اعراض دارند، اما اعراض به معنى «گذشت»، شما هم اعراض کنید، ولى به معنى «تکذیب و انکار».

این دو تعبیر مشابه، با دو معنى کاملاً متضاد، لطافت و زیبائى خاصى دارد که، بر اهل ذوق پوشیده نیست.

آنگاه به عنوان تأکید و توضیح و بیان دلیل مى فرماید: «چرا که آنها موجوداتى پلیدند» (إِنَّهُمْ رِجْسٌ)، و باید از چنین موجودات پلیدى، اعراض کرد.

و چون چنین اند، «جایگاهى جز جهنم نخواهند داشت» (وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ).

زیرا، بهشت جاى نیکان و پاکان است، نه جایگاه پلیدان و آلودگان!

اما، «همه اینها نتیجه اعمالى است که خودشان انجام داده اند» (جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ) و نسبت به آنان هیچ ستمى نشده است.

* * *

در آخرین آیه مورد بحث، به سوگندهاى آنها اشاره شده: «براى شما قسم یاد مى کنند که از آنها خشنود شوید» (یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ).

سوگندى که در آیه قبل مورد اشاره قرار گرفت، به خاطر این بود که: مؤمنان عملاً واکنشى در مقابل آنها نشان ندهند، ولى سوگندى که در این آیه، به آن اشاره شده، براى آن است که: علاوه بر جنبه عملى، قلباً هم از آنها خشنود شوند!

این در صورتى است که آیه قبل را اشاره به سوگند آیه بعد ندانیم و گرنه هر دو آیه اشاره به یک سوگند خواهند داشت.

و در ادامه آیه، با تعبیرى که بوى تهدید از آن مى آید، مى فرماید: «اگر شما هم از آنها راضى شوید، خدا هرگز از جمعیت فاسقان راضى نخواهد شد» (فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لایَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقینَ).

بدون این که دستور دهد شما از آنها راضى نشوید.

شک نیست، آنها از نظر دینى و اخلاقى، اهمیتى براى خشنودى مسلمانان قائل نبودند، بلکه مى خواستند از این راه، کدورت هاى قلبى آنان را بشویند، تا از عکس العمل هاى آنان در امان بمانند، و دستورات رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در مورد عدم مجالست با آنها را خنثى سازند.

ولى خداوند، با تعبیر «لایَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقینَ»، به مسلمانان هشدار مى دهد: اینها فاسقند، و جاى این ندارد که از آنها راضى شوند، این سوگندها دام هاى فریبى است که، بر سر راه شما مى گسترند، بیدار باشید، در آنها گرفتار نشوید!

چه خوب است مسلمانان در هر عصر و زمان، مراقب نقشه هاى شیطانى و شناخته شده منافقان باشند، نکند با استفاده از همان نیرنگ ها و دام هاى گذشته، در برابر آنان ظاهر شوند، و به مقاصد شوم خود با استفاده از این وسائل، برسند.

* * *

---

1 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ «بحر المحیط»، جلد 5، صفحه 485، ذیل آیه مورد بحث ـ تفسیر «ابى السعود»، جلد 4، صفحه 93، ذیل آیه مورد بحث ـ «درّ المنثور»، جلد 44، صفحه 264، ذیل آیه.